🏭 श्वासातील विष: फॅक्टरीच्या धुरा विरुद्ध लढा
सुजाताला रात्री-अपरात्री तिच्या लहान मुलाच्या, रोहनच्या, खोकल्याच्या आवाजाने जाग येऊ लागली होती. सुरुवातीला तिला वाटले की हा हवामानातील बदलाचा परिणाम असेल. पण जेव्हा तिच्या शाळेतील अनेक मुले दम्याच्या आणि श्वासाच्या त्रासामुळे गैरहजर राहू लागली, तेव्हा तिच्या मनात धोक्याची घंटा वाजली. तिच्या लक्षात आले की, ही समस्या केवळ तिच्या घरापुरती मर्यादित नाही, तर संपूर्ण गावालाच एका अज्ञात आजाराने ग्रासले आहे.
त्यांच्या गावाच्या वेशीवर दोन वर्षांपूर्वी एक केमिकल फॅक्टरी सुरू झाली होती. तेव्हा गावकऱ्यांना रोजगाराची आशा वाटली होती. पण आता, विशेषतः रात्रीच्या वेळी, फॅक्टरीच्या चिमणीतून एक विचित्र, दुर्गधीयुक्त आणि काळा धूर बाहेर पडत असे, जो वाऱ्यासोबत संपूर्ण गावात पसरत होता.
सुजाताने काही गावकऱ्यांसोबत मिळून फॅक्टरीच्या मॅनेजरची भेट घेतली. मॅनेजरने हसून उत्तर दिले, "मॅडम, काळजी करू नका. आम्ही सर्व सरकारी नियमांचे पालन करतो. आमच्याकडे प्रदूषण नियंत्रणाची अत्याधुनिक यंत्रणा आहे. हा फक्त वाफेचा धूर आहे, त्याने काही होत नाही."
पण सुजाताचे समाधान झाले नाही. तिचा विज्ञानाची शिक्षिका असलेला स्वभाव तिला स्वस्थ बसू देत नव्हता. तिने या समस्येबद्दल अधिक माहिती काढायला सुरुवात केली. अशातच, तिची भेट एका जुन्या, अनुभवी कार्यकर्त्याशी झाली. त्याने तिला या समस्येचे गांभीर्य आणि तिची लढण्याची दिशा दाखवली.
"सुजाताताई," तो कार्यकर्ता म्हणाला, "तुम्ही जो धूर पाहताय, तो फक्त धूर नाही, ते तुमच्या मुलांच्या श्वासात मिसळणारे विष आहे. मला आठवतंय, खूप वर्षांपूर्वी, जेव्हा पर्यावरणाचे कायदे इतके कडक नव्हते आणि माहितीचा अधिकार नव्हता, तेव्हा एका नदीकाठच्या गावाची अशीच अवस्था झाली होती."
ही कथा ऐकून सुजाता हादरली. तिला आपल्या गावाची आणि मुलांची चिंता वाटू लागली.
"पण आज आपल्याकडे माहितीचा अधिकार आहे," कार्यकर्ता म्हणाला. "आपण सरकारला आणि त्या फॅक्टरीला जाब विचारू शकतो. आपण विचारू शकतो की, जर सर्व काही ठीक आहे, तर मग तपासणी अहवाल दाखवायला काय हरकत आहे? चला, आपण महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाला (MPCB) एक अर्ज करूया."
माहितीचा अधिकार अधिनियम, २००५ अंतर्गत अर्ज
प्रति,
जन माहिती अधिकारी,
महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ (MPCB), विभागीय कार्यालय, चिपळूण.
विषय: [XYZ केमिकल्स प्रा. लि.], [एम.आय.डी.सी. लोटे] या कारखान्याच्या प्रदूषण परवान्यासंबंधी आणि तपासणी अहवालाबद्दल माहिती मिळणेबाबत.
महोदय,
माहितीचा अधिकार अधिनियम, २००५ अंतर्गत, मी खालील माहितीची मागणी करत आहे:
कृपया खालील माहिती पुरवावी:
१. सदर कारखान्याला हवा आणि पाणी प्रदूषण करण्यासाठी दिलेला ‘सहमती (Consent to Operate)’ परवान्याची प्रमाणित प्रत मिळावी.
२. मागील एका वर्षात, आपल्या अधिकाऱ्यांनी या कारखान्याला किती वेळा भेट दिली? कृपया त्या भेटींच्या तारखा आणि तपासणी अहवालांची (Inspection Reports) प्रत मिळावी.
३. कारखान्याच्या चिमणीतून बाहेर पडणाऱ्या धुराचे आणि परिसरातील हवेच्या गुणवत्तेचे (Air Quality) नमुने कधी तपासण्यात आले? त्या तपासणी अहवालांची प्रत मिळावी.
४. कारखान्याला प्रदूषण नियंत्रक यंत्रणा (Pollution Control Devices) बसवणे बंधनकारक आहे का? असल्यास, ती यंत्रणा सध्या कार्यरत आहे का, याचा तपशील मिळावा.
५. परिसरातील नागरिकांनी या कारखान्याविरुद्ध प्रदूषण संबंधित काही तक्रारी केल्या आहेत का? असल्यास, त्या तक्रारींवर काय कारवाई करण्यात आली?
मी या अर्जासोबत रु. १०/- चे कोर्ट फी स्टॅम्प/पोस्टल ऑर्डर जोडत आहे.
दिनांक: १२/१२/२०२४
(सही)
सुजाता [तुमचे आडनाव]
[पत्ता आणि मोबाईल नंबर]
सुजाताने अर्ज दाखल केला. महिनाभरातच, MPCB कडून माहितीचे एक मोठे पाकीट आले. त्यातील कागदपत्रे धक्कादायक होती. फॅक्टरीच्या तपासणी अहवालानुसार, हवेतील विषारी घटकांची पातळी धोक्याच्या पातळीपेक्षा अनेक पटींनी जास्त होती. धक्कादायक म्हणजे, अधिकाऱ्यांनी हा अहवाल दाबून ठेवला होता आणि फॅक्टरीवर कोणतीही कारवाई केली नव्हती.
हा भक्कम पुरावा घेऊन सुजाताने गावकऱ्यांची एक बैठक बोलावली. तिने एका ओळखीच्या पत्रकारालाही बोलावले. सर्व पुरावे समोर ठेवताच, गावकऱ्यांमध्ये संतापाची लाट उसळली. दुसऱ्याच दिवशी, वर्तमानपत्रात "श्वासातील विष: MPCB च्या आशीर्वादाने केमिकल फॅक्टरीचा जीवघेणा खेळ" या मथळ्याखाली मोठी बातमी छापून आली.
प्रकरण थेट पर्यावरण मंत्र्यांपर्यंत पोहोचले. वाढता सामाजिक आणि राजकीय दबाव पाहून, MPCB ला कारवाई करणे भाग पडले. पुढच्या आठवड्यात, फॅक्टरीला प्रदूषण नियंत्रक यंत्रणा बसवून ती कार्यान्वित झाल्याचा अहवाल सादर करेपर्यंत उत्पादन बंद ठेवण्याचे आदेश देण्यात आले.
काही महिन्यांनंतर, फॅक्टरी पुन्हा सुरू झाली, पण आता तिच्या चिमणीतून काळा, दुर्गधीयुक्त धूर येत नव्हता. गावातील हवा हळूहळू शुद्ध होऊ लागली होती आणि मुलांचा रात्रीचा खोकलाही कमी झाला होता. सुजाता आज जेव्हा आपल्या मुलाला शांतपणे झोपलेले पाहते, तेव्हा तिला समाधान वाटते. तिने केवळ एका फॅक्टरीविरुद्ध नाही, तर आपल्या मुलांच्या निरोगी भविष्यासाठी आणि स्वच्छ श्वासाच्या हक्कासाठी एक यशस्वी लढा दिला होता.
माहितीच्या अधिकारात, प्रदूषण होत असल्याचे सिद्ध झाल्यावर, तुम्ही पुढील पाऊले उचलू शकता:
● हवा (प्रतिबंध व प्रदूषण नियंत्रण) अधिनियम, १९८१: हा कायदा हवा प्रदूषणावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी आणि ते रोखण्यासाठी बनवला आहे.
● पाणी (प्रतिबंध व प्रदूषण नियंत्रण) अधिनियम, १९७४: हा कायदा पाण्याच्या प्रदूषणावर नियंत्रण ठेवतो.
मग आला प्रगतीचा, एक विषारी घास.
चिमणीतून निघू लागला, काळा एक साप,
पिढ्यांचे पाप फेडायला, तयार नव्हते कोणी बाप.
एका साध्या बाईने, विचारले काही प्रश्न,
उघडले गेले तेव्हा, भ्रष्टाचाराचे जंक्शन.
जेव्हा जागली जनता, आणि जागा झाला हक्क,
बंद पडला तो धूर, ज्याने केला होता कहर फक्त.
"हवाओं में ज़हर घोलने वालों, तुम ये क्यों भूल जाते हो,
कि जब साँसें रुकेंगी, तो तुम भी तो मर जाओगे।"
स्वच्छ हवा, शुद्ध पाणी आणि निरोगी पर्यावरण हा तुमचा मूलभूत हक्क आहे. माहितीचा अधिकार तुम्हाला तुमच्या परिसरातील पर्यावरणाची हानी करणाऱ्यांना जबाबदार धरण्याचे आणि तुमच्या मुलांचे भविष्य सुरक्षित करण्याचे सामर्थ्य देतो.
